Дулат Тастекей – TASCREDIT брендімен жұмыс істейтін «TAS FINANCE GROUP» микроқаржы ұйымының негізін қалаушы. Компанияға 10 жылдан астам уақыт болды. Ол Алматыдағы жалғыз ломбардтан бастап, бүгінде Қазақстанның түкпір-түкпірінде және тіпті Ресейде де несие қызметін көрсететін сенімді компаниялар тобын құрды. Біздің сұхбатымызда Дулат бизнесті 10 жыл бойы бірде-бір рет шығынға ұшырамай қалай дамытуға болатынын, неге микроқаржы ұйымдары бізде «жеңіл ақша» ұғымымен байланыстырылатынын және қаржылық сауатсыздықтың адамдарға қалай зиян тигізетінін айтып берді.

Дулат, кәсіпкерліктегі жолыңызды неден бастадыңыз? Ломбард ашпас бұрын немен айналыстыңыз? Tascredit?

Әңгімемді мынадан бастайын: белгілі бір салада бизнес бастау үшін, ең алдымен, сол салада құзыретті болу керек. Мен бала кезімнен математикаға жақын болдым, жақсы оқыдым және мектептен бастап қаржы, экономика мамандығына түсуге армандадым. Арманым орындалды, себебі 11-сыныпта олимпиадаға қатысып, университетке грант жеңіп алдым. Студент кезімде бір күні журналдың мұқабасынан БТА банкінің бұрынғы басшысы, қазір марқұм болған Ержан Тәтішевті көрдім. Ол маған сурет арқылы да ұнады. Оның кім екенін, немен айналысатынын білгім келді. Оған ұқсағым келді, онымен жұмыс істегім келді, сондықтан өзіме мақсат қойдым – БТА банкке жұмысқа орналасу. Университетті бітіргеннен кейін шамамен екі жыл өткенде бұл мақсатыма жеттім. Бірақ ол жерде көп жұмыс істемедім. Себебі, ішке кіргенде менің елестеткен армандарым күл-талқан болды. Фредерик Лалудың «Болашақ ұйымдарды ашу» кітабындағыдай, ішкі құрылым қызыл-сары болып, әр адам бір-біріне бәсекелес болып шықты. Сол тәжірибе мені бір нәрсеге үйретті: өз компаниямда мен барлық процестерді адамдар еркін, бақытты болатын жүйе ретінде құрғым келеді. Бірақ сол сәтте мен бұл жерде істей алмайтынымды түсіндім. Бұл мен армандаған банк емес еді. Сондықтан БТА-дан кетіп, бір күні өз банкымды құрамын деген оймен жолымды өзгерттім.

Біраз уақыт әртүрлі компанияларда топ-менеджер болып жұмыс істедім, кейін Халықаралық Бизнес Академиясының бизнес-мектебінде Executive MBA бағдарламасына түстім. Осы бағдарламада шамамен екі жыл оқыдым. Бакалавр кезінде алған білімнің не үшін қажет екенін толық түсінбейсің – тек баға үшін оқисың. Ал жұмыс істеп, тәжірибе жинақтағаннан кейін, қай құзыреттер мен дағдылардың жетіспейтінін анық түсініп, оқуды өзің үшін жалғастырасың. Мен ЕМВА-ға түскенде топтағы ең жас студент болдым, ал ең үлкені 60 жасқа жақын еді. Сол оқу менің өзіме сенімділігімді арттырды. Және сол сәттен бастап арманымды орындау – өз банкымды ашу жолында алғашқы нақты қадамдар жасауға дайын екенімді түсіндім.

2009 жылдың соңында жақсы жалақысы бар қаржы директоры қызметінен кеттім. Ал 2010 жылдың басында менің алғашқы компаниям – Tascredit дүниеге келді. Ол бүгінге дейін менің ең басты еңбегім, балапаным болып қала береді.

Қазіргі уақытта Tascredit филиалдары Қазақстанның барлық қалаларында жұмыс істейді. Осы уақыт аралығында қалай дамыдыңыздар?

Алғашқы қадам ретінде біз шағын қаржылық компания сатып алдық, себебі бұл – қаржы құрылымының ең төменгі сатысы екенін түсіндім. Сол кезден бастап біз оны үлкен қаржылық ұйымға айналдырып келеміз.

2015 жылға дейін біз тек Алматыда жұмыс істедік. Өте ыңғайлы болатын – өзің осы қалада тұрасың, бизнесің де осында, күн сайын филиалдарыңды аралап жүресің, бәрі дұрыс сияқты. Бір сәтке дейін өзімді бір табысқа жеттім деп ойладым – пайда таптым, Қаскелеңнен үй сатып алдым, жақсы көлік алдым – өмір тамаша! Сол кезде бизнеске аса көңіл бөлгім келмеді, жаным еркін, қызыққа толы өмірді қалады. Бірақ оның дұрыс емес екенін, ары қарай қозғалу, амбицияларымды кеңейту керектігін түсіндім. Маған білім түріндегі «жанармайдың» жетіспейтінін сезіндім. Достарымнан, таныстарымнан қайда оқуға баруға болатынын сұрай бастадым, олар Мәскеудегі «Сколково» бизнес мектебін ұсынды. 2015 жылы екі досыммен бірге, оның біреуі қазіргі серігім, сол жаққа оқуға түсуге бардық. Қабылдану үшін бизнес-жоба ұсыну керек болды, біз өз банкімізді ашамыз деп айттық. Сол ортаға түскенде, мұндай бизнес үшін әлі жас екенімізді түсіндік. Сол уақытқа дейін «бизнесті масштабтау» деген ұғым бар екенін білмейтінмін. Ал оқып жүрген кезде біз МҚҰ-ны бүкіл ел бойынша масштабтаймыз деп шештік.

Біз 2015 жылдан бастап жұмысымызды бастadik, ал 2019 жылға қарай Tascredit-ті бүкіл ел бойынша дерлік масштабтауды аяқтадық. Қазір біз бар өңірлердің кейбірінде қосымша филиалдар ашып жатырмыз, себебі сұраныс артып келеді. Бүгінгі күні Қазақстан бойынша бізде Tascredit-тің 34 филиалы, TAS Microfinance-тің 6 филиалы, TAS Exchange-тің 4 филиалы және Мәскеуде 2 филиал бар. Жоспарымызда – биыл Өзбекстанға шығу, ал бес жыл ішінде кемінде он елде ашылу.

Пандемия сіздердің бизнеске әсер етті ме?

Әрине, карантин біздің шетелге шығу, ауқымды кеңею мүмкіндіктерімізді шектеді. Біз тек ел аясында ғана емес, тіпті қала ішінде де жабық болдық. Дегенмен, өткен жылы біздің бизнес үшін жаңа мүмкіндіктер ашылды, себебі алғаш рет реттеуші орган – Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі пайда болды. Микроқаржы қызметімен айналысатын барлық компаниялар есептік тіркеуден өтуге мәжбүр болды, ал ол белгілі бір талаптарға сай болуды көздеді. Яғни, осы жылдан бастап біздің қызмет түріміз толық лицензияланды. Бұл қадам нарықтағы ойыншылардың санын шамамен үш есе қысқартты. Екінші қадам ретінде реттеуші максималды пайыздық мөлшерлемені шектеді – соған сәйкес біз клиенттер үшін қолжетімді бола түстік. Ақырында, карантин көптеген салаларға ауыр тиді, адамдарға дәл осы кезде қолма-қол ақша қажет болды.

Осының бәрі бізге жаңа мүмкіндіктер ашты. Жалпы соңғы 3-4 жыл ішінде біздің бизнес көлемі жыл сайын екі есеге өсіп келеді. Келесі жылы да осындай өсім күтеміз. Себебі бұл нарыққа алғашқылардың бірі болып кірдік, ал қазір қолданыстағы автокөлікті кепілге қойып несие беруде ең ірі компания болып отырмыз. Біздің миссиямыз мынадай: «Адамгершілік пен адалдыққа сүйене отырып, халықтың қаржылық қиындықтарын шешуге көмектесу». Біз қаржы нарығының басты ойыншысы болып, оны өзгертуге және халыққа жақындатуға ұмтыламыз.

Автокөлікті кепілге қойып несие беру қалай жұмыс істейді?

Соңғы деректерге сәйкес, Қазақстандағы әр оныншы автокөлік несиеге алынады. Яғни тоғыз көлікті адамдар қолма-қол ақшаға сатып алады. Адам біраз уақыт бойы ақша жинайды – бұл ликвидті актив, кейін сол қаражатқа пассив – көлік сатып алады. Ал пассив үнемі күтімді, қосымша шығынды қажет етеді. Біз көмектесетін нәрсе – қолдағы көлікті пассивтен активке айналдыру мүмкіндігі. Компаниямыздың функциясы – «қатып тұрған» пассивтерді «жібітіп», оларды активке айналдыру. Мысалы, егер сіздің 10 миллион теңгелік көлігіңіз болса, неге оның кепіліне қысқа мерзімге 5-7 миллион теңге алмасқа? Бұл қаражатты айналымға салып табыс табуға болады, себебі ақша ақшаны жасайды. Біз азаматтарға да, мемлекетке де ел экономикасын қолдауға көмектесеміз. Әсіресе қазір, әлемдік дағдарыс кезінде, айналымдағы ликвидті ақша жетіспей жатқанда, бұл – аса қажет қызмет.

Көпшілік МҚҰ-ларды (микроқаржы ұйымдарын) «жеңіл ақша» деп қабылдайды да, ол қарыз алушыны қарыздың құлына айналдырады деген пікір бар. Сол себепті мұндай ұйымдар адамдарға зиян келтіреді деген көзқарас қалыптасқан. Сіз бұл стереотипке қалай қарайсыз?

Біз бұл стереотиппен күн сайын бетпе-бет келеміз. Жақында ғана мен қазақ тіліндегі ток-шоуға қатыстым, оған 20 жастағы ұлымен бірге бір ана келді. Ол МҚҰ-ларды ұлына кепілсіз қарыздар бергені үшін айыптап, нәтижесінде оның 1 600 000 теңге берешегі жиналғанын айтты.

Түсіну керек нәрсе – МҚҰ әртүрлі сегменттерге бөлінеді. Мысалы, кепілсіз 150 000 теңгеге дейін онлайн-қарыз беретіндері бар. Сондай-ақ мүлікті кепілге қойып, белгілі бір пайызбен несие беретін ломбардтар бар. Тағы да жылжымайтын мүлікті кепілге қойып несие берумен айналысатын МҚҰ бар. Әрқайсысының шарттары әртүрлі, бірақ халық әзірге кімнің кім екенін толық ажырата алмай отыр.

Әлгі анасының дабыл қаққан жағдайында – оның ұлы ақшаны ставкаларға алған. Ол бұл қаражатты ұтылып отырды, сәйкесінше қайтаруға шамасы болмады. Енді мәселені іздеу керек – ол жігіттің артық әуестігінен бе, әлде әртүрлі компаниялардың несие беру шарттарынан ба? Заң бойынша, микроқаржы ұйымдары ай сайынғы төлем сомасы қарыз алушының айлық табысынан асып кететін несие беруге құқығы жоқ. Егер сізге ай сайынғы төлемі табысыңыздың 50%-нан жоғары несие берілсе, ондай мақұлдау заңсыз болып саналады – мұндай жағдайда пайызын төлемей, тек негізгі қарызды қайтаруға болады.

Бұған дейінгі түрлі сұхбаттарыңызда компанияңыз кәсіпкерлерді бизнесін дамытуға гранттар арқылы қолдайтынын айтқан едіңіз. Мұны қандай мақсатпен жасайсыз? Бұған дейін қолдау көрсеткендеріңіздің ішінде табысты жобалар бар ма?

Дұрыс айтасыз, кәсіпкерлерді қолдау жобасы – ASYLTAS бизнес-грантын біз биыл ғана бастадық. ASYLTAS – біздің қоғамдық қорымыздың атауы. Неге біз мұнымен айналысамыз? Себебі компания миссиясынан, бизнес миссиясынан бөлек, менің жеке миссиям бар. Оның бір бөлігі – елдегі кәсіпкерлікті дамыту, болашақ буынға табысты кәсіпкердің үлгісін көрсету. Биыл біз 24 миллион теңге бөлдік. Бастапқыда әрбір кәсіпкерге және стартапқа 1 миллион теңгеден беруді жоспарлағанбыз, бірақ қазір бұл аз екенін түсініп отырмыз. Біз қазірдің өзінде жеті кәсіпкерге 1 миллион теңгеден грант бердік, енді грант мөлшерін қайта қарастырып жатырмыз. Ендігі ойымыз – төрт кәсіпкерге 3 миллион теңгеден және бір кәсіпкерге 5 миллион теңге көлемінде грант беру.

Әрине, әзірге табысты жобалар туралы айтуға ерте – кез келген бизнестің дамуына кем дегенде екі-үш жыл қажет. Бірақ біз жеңімпаздарымыздың арасында мықты кәсіпкерлер міндетті түрде шығады деп сенеміз. Олардың жобалары өсіп, ірі әрі сұранысқа ие болады. Сол кезде біз олардың бастапқы жолында қолдау көрсеткенімізді мақтанышпен айтамыз

Сіз биыл «Қазақстанның 100 жаңа есімі» конкурсының финалисі атандыңыз. Бұл байқауға өзіңіз қатысуға шешім қабылдадыңыз ба? Осы жобадағы қатысудың сіз үшін қандай мәні бар?

Айтып өткенімдей, 2018 жылдан бастап бізде қайырымдылықпен, мәдениет пен спортты қолдаумен, көпбалалы аналарды демеумен айналысатын ASYLTAS қоғамдық қоры жұмыс істейді. Біз оларға тек материалдық көмек көрсетіп қана қоймай, еліміздің демография деңгейін арттыруға қосқан үлестері үшін құрмет білдіреміз, алғыс айтамыз. Біз бұл іспен 7-8 жылдан бері айналысып келеміз, жыл сайын бизнесіміздің өсуімен бірге осы шаралардың көлемі де артып отыр. Біз ASYLTAS қорының жұмысына компанияларымыздың таза пайдасының 5%-ын бөліп отырамыз, ал қор әртүрлі қайырымдылық жобаларын жүзеге асырады.

Әрине, осы қызметімізді ескере отырып, менің кандидатурамды менің туған жерім – Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданынан ұсынды. Соңғы жобаларымыздың бірі – Семей қаласының орталық мешіті, біз оның құрылысын аяқтадық, ал қазір Тарбағатай ауданындағы әуежайды қалпына келтіруді қолға алып жатырмыз.

Бұл маған не береді? Бұл – мемлекет пен халық тарапынан мойындалу болуы мүмкін. Адамдар біздің қоғам игілігі үшін жұмыс істеп жатқанымызды түсінеді. Дегенмен, мұны қандай да бір мойындау үшін істемейміз. Қоғамдық істер жүйелі болуы керек, ал ол сен өзің қаласаң ғана жүзеге асады. Сондай-ақ бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі деген ұғым бар. Ірі компаниялар мұнымен қоғам талап еткендіктен айналысады. Ал біз қоғамдық жобаларды әлі кішкентай кезімізде бастадық. Өйткені егер сенің қолыңда 1000 теңге болғанда 100 теңге бере алмасаң, онда 10 миллион доллар болғанда 100 000 доллар да бере алмайсың.

Сізді кәсіпкер ретінде қалыптастырған қателіктер болды ма? Солардан өзіңіз үшін қандай да бір сабақ алдыңыз ба?

Мен әрдайым талдау жасап жүремін – көп адам миллион жоғалттым, бизнесті жоғалттым дейді. Tascredit – менің алғашқы бизнесім, мен соны бастап, эволюциялық түрде дамытып келемін. Дұрыс бағытта келе жатқанымның дәлелі – бизнесті шашып алмай, керісінше біртіндеп дамытып отырғаным деп ойлаймын. Әрине, типтік қателіктер болды – кейде командамен дұрыс басқармау, кейде белгілі бір адамның сенімді ақтамауы. Бірақ олар онша маңызды қателіктер болған жоқ. Компанияны құрған алғашқы күннен бастап біз пайдаға шығып отырдық. Алғашқы айда 30-40 мың теңге пайда таптық, қазір, әрине, одан әлдеқайда көп табамыз. Ешқашан шығынға батып, жылды минуспен жапқан жоқпыз. Бізде үнемі өсім бар, себебі активтерден қайтарымды барынша қадағалап, пайданы қайтадан бизнеске инвестициялап келеміз.

Сұхбатымыздың басында сіз БТА-ға келген соң, ондағы агрессивті ортаны көріп, өз компанияңызда қызметкерлер үшін барынша қолайлы әрі достық ахуал құруға тырысқаныңызды айттыңыз. Сізге бұл жүзеге асты ма, ол үшін қандай қадамдар жасадыңыз?

Менің ойымша, әрбір кәсіби маманның негізгі мамандығы бар – ол сүйіп жасайтын, өзін жүзеге асыратын саласы. Сонымен қатар, оның басқа нәрсеге деген қызығушылығы болуы мүмкін. Мысалы, мен – ең алдымен қаржыгер әрі менеджер-басшы ретінде жұмыс істеймін, бірақ HR саласы да мені қатты қызықтырады. Мені ерекше әсер еткен кітап – Фредерик Лалудың „Болашақ ұйымдарды ашу“ еңбегі. Ондағы бирюзалық ұйымдар концепциясы мені қатты шабыттандырды. Өз банкімде дәл осындай ортаны құрғым келді. Уақыт өте келе мен корпоративтік мәдениетті дамыту қажеттігін түсіне бастадым. Ол – компания миссиясы, қағидалары, құндылықтары, дәстүрлері, этикеті мен ішкі жазылмаған ережелері. Осылардың барлығы аураны, атмосфераны қалыптастырады. Дәл осыны қазіргі заман ғылымы қызыл, қызғылт-сары, жасыл немесе бирюзалық мәртебе деп атайды. Әрине, қазір бізді толыққанды „бирюзалық ұйымбыз“ деп айтуға болмайды. Бірақ біз соған ұмтыламыз. Бастау ең алдымен өзіңнен – басшыдан болуы тиіс. Егер басшы компанияның құндылықтары мен қағидаттарын ұстанып, оларды үнемі көрсетіп отырса, қызметкерлер де соларға еріп, соны бойына сіңіре бастайды.

Сіздердің құндылықтарыңыз қандай?

Біздің бес құндылығымыз бар. Біріншісі – адалдық пен сенім, екіншісі – уақыт пен уақытылы болу, үшіншісі – кәсібилік пен даму, төртіншісі – команда мен бірлік, бесіншісі – сенімділік пен қамқорлық. Адалдық пен сенімге сүйене отырып, біз ешқашан жалған сөйлемейміз және өзгенің өтірігіне төзбейміз. Уақыт пен уақытылы болуға келсек – ешқашан кешікпеуді, барлық істі дер кезінде орындауды талап етеміз, өзгенің уақытын ұрламауды, артық пайдаланбауды қадағалаймыз. Кәсібилік пен даму – біз әрқашан үйренуге, жетілуге тырысамыз, алған білімімізді жұмыста қолданамыз және өз білімімізді басқа қызметкерлермен бөлісеміз.

Бұл жай сәнді сөздер емес, бұл – адамдардың жұмыс жасау құралдары. Құндылықтар мен қағидаларды адамдардың түсінуі өте ұзақ әрі қиын болады. Үнемі қайталап отыру керек, тіпті кейде миссияны жаттатуға да тура келеді. Жалпы жиналыстарда мен кез келген қызметкерді тұрғызып: «Біздің миссиямыз қалай айтылады?» – деп сұраймын. Егер ол миссияны білмесе, онда ол компания не үшін өмір сүріп, жұмыс істейтінін, өзі не үшін еңбек етіп жүргенін білмейді деген сөз. Яғни адам таңғы 9-дан кешкі 6-ға дейін немен айналысып жатқанын, соны не үшін істеп жүргенін түсінуі керек. Ал егер қызметкер бұны түсінбесе, ол өз жұмысында нәтижелі де, тиімді де болмайды. Егер ол компанияның құндылықтарын ұстанбаса, онда ол біздің командамыздың бір бөлігі бола алмайды. Ал қағидалар бар. Бұл – шекара. Егер сен оларды ұстанамын деп айтсаң, онда оңға да, солға да ауытқымауың керек. «Ешқашан өтірік айтпаймын» дедің бе – демек, өтірік айтуға болмайды. «Ешқашан кешікпеймін» дедің бе – демек, кешігуге болмайды. Осыларға сүйене отырып, біз корпоративтік мәдениет қалыптастырамыз.

Сіз «Эквиум» клубына қалай қосылдыңыз және ол сіз үшін қандай құндылыққа ие?

«Эквиум» клубына дейін мен «Трансформатор» клубында болдым. Оған дейін әртүрлі бизнес-мектептерде оқыдым, ал келесі жылы Гарвардқа оқуға барғым келеді. Кәсіпкерлер үшін нетворкингтің қаншалықты маңызды екенін түсінемін. Бизнес-мектепке түскенде өзің сияқты бизнесмендердің арасында боласың – олар да сен сияқты белгілі бір қиындықтарды бастан кешіріп жүр. Кейбіреулер ол қиындықтарды әлдеқашан еңсерген, ал кейбіріне ол әлі алда. Егер сен бір мәселені шешіп үлгерген болсаң, тәжірибеңмен бөлісе аласың. Ал сен бөліскенде, өзің де инсайт аласың. Менде де әлі қол жетпеген, немесе жеткілікті құзыретім болмаған сұрақтар мен тапсырмалар көп. Осында мен өзім сияқты адамдардан көмек пен кеңес ала аламын. Сондықтан «Эквиум» клубы ең алдымен маған керемет нетворкинг мүмкіндігі үшін қызықты. Бізде түрлі салалардан кәсіпкерлер бар, әрқайсысының өз мәселелері бар, бірақ олар ұқсас. Мысалы: бизнесті дамыту үшін қаржыны қайдан табу керек, дұрыс команданы қалай таңдау керек, оны қалай басқару керек, қызметкерлерді қалай ынталандыру керек, бизнесті қалай масштабтау керек. Біз осының бәрін директорлар кеңесінде немесе бейресми кездесулерде талқылаймыз. Осындай пайдалы таныстықтар әртүрлі есіктерді ашудың кілті болып табылады. «Алты қол алысу» деген ұғым бар – мүмкін сен керекті адамыңды танымайсың, бірақ клубтағы сенің серігің біледі. Кейде өзіңе де біреуге қиындықты қалай еңсергеніңді айтып беру, біліміңмен бөлісу қажет болады. Оқу барысында сен үлкен білім қорын жинайсың, ал егер олармен бөліспесең, ол ұмытылады да, босқа кеткен уақытқа айналады. Мен қазірдің өзінде клубтағы кәсіпкерлермен араласудан әрі материалдық, әрі эмоциялық пайда алып жүрмін. Ең бастысы – мұның бәрі бір жақты емес». 

http://hommes.kz/blog/2021/09/27/dulat-tastekeev-kak-sozdat-odnu-iz-krupnejshih-finansovyh-kompanij-v-kazahstane/
Автор: Өнел Китапбаева